Ukrayna’nın unutulan akrabaları: Tatarlar, Karaylar, Gagavuzlar…

Ukrayna aylardan beri dünya gündeminin en önemli maddelerinden birisi. Gün geçmiyor ki, dünya liderleri ya Ukrayna’nın başkenti Kiev’i ya da, Ukrayna’yı işgal edeceği iddia edilen Rusya’nın başkenti Moskova’yı ziyaret etmesin. Bu işgal gündeminin arasında Ukrayna’da yaşayan Türk dili ailesine mensup dilleri konuşan ve bu ülkenin yerlisi olan gruplar pek az gündeme geliyor.

41.5 milyonluk Ukrayna’nın yaklaşık yüzde 80’i etnik Ukraynalılar, yüzde 17’si de Ruslar’dan oluşuyor. Geriye kalan yüzde 3 içinde sayıları az olsa da, Sovyet dönemindeki yer değişiklikleri nedeniyle taşınmış Belaruslular, Moldovalılar, Polonyalılar, Macarlar, Romenler, Bulgarlar ve Ermeniler var. Ama bunların ötesinde yüzyıllardan beri aynı topraklarda yaşayan Müslüman Kırım Tatarları, Moldova sınırındaki bölgelerde yaşayan Hristiyan Gagavuzlar ile Yahudi olan Karaylar ve Kırımçaklar da bulunuyor.

Jamala, Düsseldorf’ta Türkçe Olimpiyadı olarak da bilinen Dil ve Kültür Festivali’ne katılmıştı. (FOTOĞRAF: SELAHATTİN SEVİ)

KIRIM TATARLARI: ÇİFTE TRAJEDİ

Ukrayna’daki en geniş azınlıkların başında Kırım Tatarları geliyor. Anavatanları olan Kırım 2014’te Rusya’nın işgali sonrasında Ukrayna’dan Rusya’ya bağlandı. Bunun yanında ülkenin diğer bölgelerinde de Tatarlar yaşıyor. Hatta 2016’da Ukrayna’yı Eurovizyon şarkı yarışmasında Tatar şarkıcı Jamala (Cemile) temsil etmiş ve soydaşlarının 1944’te Sovyetler tarafından yüzyıllardır yaşadıkları topraklardan sürülmesinin trajedisini anlatan bir şarkı ile yarışmıştı. 18-21 Mayıs 1944’te üç gün içinde yarım milyon Kırım Tatarı, zorla Özbekistan’a sürgün edilmişti. Tren vagonlarına doldurulan Tatarlar’ın yarısı yolda ve Özbekistan’daki zorlu yaşam koşulları nedeniyle 2 yıl içinde can vermişti. 1947’de Özbekistan’da hayatını devam eden Tatar sayısı 250 binin altındaydı.

Kırım Tatarlarının lideri Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu. (FOTOĞRAF: SELAHATTİN SEVİ)

Günümüzde Kırım Tatarları’nın kaderi yine hüzün. Rusya’nın 2014 yılında Kırım’ı işgalinden sonra bu Müslüman grup, bu sefer Rus idaresi altında. Çok sayıda Kırım Tatarı, çeşitli gerekçelerler halen Rus hapishanelerinde çile çekiyor. Ukrayna topraklarında kalan Kırım Tatarları, ki arasında bölgenin efsanevi lideri Mustafa Abdülcemil Kırımoğlu da var, bugün sayıları binlerle ifade edilse de, bölgenin yerli haklarından. Tatarlar Türkçe’nin Kıpçak kolundan Tatarca konuşuyorlar.

KARAYLAR: TÜRKÇE KONUŞAN YAHUDİLER

Karaylar ya da Karaimler de Kırım’ın yerli halklarından. Tatarca’ya oldukça yakın bir dil konuşan Karaylar, Yahudiliğe inanıyor. En çok Karay’ın yaşadığı yer bugün Rusya kontrolündeki Kırım ama Ukrayna’nın değişik bölgelerine yayılmış çok az sayıda Karay var. İbadet dilleri Türkçe’nin Kıpçak kolundan gelen dillerden olan Karay Türkçesi. En çok yaşadıkları bölge, Kırım’ın efsanevi şehri Bahçesaray’a 3 kilometre uzaklıktaki Çıfıtkale ve 11. yüzyıldan beri bu bölgede bulunduklarına dair belgeler bulunuyor.

Karaylar’ın inancı, günümüzdeki Ortodoks Yahudilik’ten biraz farklı. Yahudiler inançlarında Tevrat’ın tefsiri olan Talmud temel bir yer tutar. Buna karşılık Karaylar, Talmud’u kabul etmezler ve sadece dinin orijinal kaynağı olduğunu düşündükleri Tevrat’ı okuyup yorumlamanın gerekli olduğuna inanırlar. Ortodoks Yahudilikten farklı tutumları nedeniyle İkinci Dünya Savaşı’ndan önce Sovyetler Birliği döneminde, Karaylar’a ana akım Yahudilik içinde sayılmadıklarına dair ayrı bir statü belgesi verilmişti.

Refik Halid Karay

Bu statünün de yardımıyla Karaylar, II. Dünya Savaşı sırasında Nazilerin Kırım’ı işgalinden ve Holokost’tan büyük oranda sağ kurtuldular, çünkü Nazi rejimi de onları Yahudi olarak görmedi. 1959’da Kırım’da altı bin civarında Karay yaşıyordu. Daha sonra ABD, İsrail ve Litvanya gibi başka ülkelere taşınmaya başladılar. Günümüzde dünyanın dört bir yanına dağılmış olan Karaylar, artık yerel halklarla asimile olmuşlar, ya da kendilerine Yahudi diyorlar.

Nüfus sayımlarına ve diğer bilgilere göre, şu anda dünyada 700’ü Kırım’da olmak üzere sadece iki bin Karay kaldı. Kırım Tatarları, Karayları “Kırımkalay” veya “zülüfsüz çıfıt” şeklinde tanımlar. Erkek Ortodoks Yahudiler’de sıkça görülen uzatılmış favorileri bulunmayan Karaylar, belki de bu nedenle Sovyetler ve Naziler tarafından Yahudi olarak kabul edilmediler.

KIRIMÇAKLAR: EN ESKİ YAHUDİ GRUPLARINDAN

Kırım’ın bir başka yerli halkı da Kırımçaklar. Onlar da Kırım’ın yerli halklarından ve Yahudiliğe mensuplar. Karaylar’ın aksine onlar Ortodoks Yahudiliğin Türkçe konuşan takipçileri. Kırım Tatar dilinin değiştirilmiş bir şekli olan Kırımçak dilini konuşuyorlar. Kırım Tatarları onları “zülüflü çıfıt” şeklinde adlandırıyor. Aşkenazi Yahudiler gibi, erkek Kırımçaklar da uzun favoriler bırakıyor. İkinci yüzyıldan beri Kırım bölgesinde yaşadıkların tahmin ediliyor. O zamandan beri, Kırımçaklar topluluğu sürekli olarak Babil, Bizans, Hazar Kağanlığı, İtalya, Kafkasya’dan gelen Yahudi göçmenleri ve ayrıca ekonomik nedenlerle Kırım’a göç eden, katliamlardan kaçan veya Tatar esaretine giren Aşkenazi Yahudileri’ni asimile etmiş. Gelenler de Kırımçak konuşmaya başlamışlar.

Bazı farklılıklar olsa da Kırımçaklar, Ortodoks Yahudilik geleneğini takip ederler. En dikkat çeken farklılıkları, Kırımçaklar’ın sinagogları diğer Yahudiler’de olduğu gibi doğuya değil, camiler gibi güneye bakar. Ayrıca sinagoglarında yine diğerlerinden farklı şekilde sandalye veya bank yoktur.

İkinci Dünya Savaşı’ndan önce, yaklaşık 9.000 Kırımçak vardı. Ancak 1941 sonbaharında Naziler tarafından 6.000’i öldürüldü. Sadece cephede savaşan adamlar ve tahliye edilen aileler bu soykırımdan kurtuldu. Bazı Kırımçaları ise, Naziler’in Yahudi olarak görmediği Karaylar kurtardı. Halen Ukrayna’nın değişik bölgelerinde az sayıda Kırımçak yaşıyor.

GAGAVUZLAR: TÜRKÇE KONUŞAN HRİSTİYANLAR

Gagavuzlar, Osmanlı coğrafyası dışında günümüz Türkçesi’ne en yakın Türkçe’yi konuşan grup olarak biliniyor. Onlar, Ortodoks Hristiyanlığının Türkçe konuşan mensupları. 14. Yüzyıldan beri güney Moldova’da ve güneybatı Ukrayna’da yaşıyorlar.

Moldova’da yaşayan ve Hıristiyan olan Gagavuz Türkleri’nin kadın cumhurbaşkanı İrina Valah

Moldava’da yaşayan Gagavuz sayısı 150 bin civarında iken, yüzyıllardan beri günümüzde Ukrayna coğrafyası içinde kalan bölgede 35 bin Gagavuz var. Bunlar göçmen değiller ve Ukrayna’nın yerli halklarından. Gagauzların kökeniyle ilgili üzerinden en çok uzlaşılan aktarıma göre, ataları Oğuz, Peçenek ve Kuman olan Türk göçebeleriydi. 1990’larda Moldova’nın Gagavuzları Latin alfabesine geçti. Ukrayna’nın Gagavuzları 2008’de onlara katıldı.